Σάββατο 4 Απριλίου 2015

The Revolution in Iraq - 1958, The Soviet Penetration in Mesopotamia

Η Επανάσταση στο Ιράκ το 1958
Η σοβιετική διείσδυση στην Μεσοποταμία

Καθημερινή, 18/10/2014

Δρ. Ευάγγελος Βενέτης
Υπεύθυνος Ερευνητικού Προγράμματος Μέσης Ανατολής – ΕΛΙΑΜΕΠ
Συγγραφέας του Ο Ελληνισμός στο Σύγχρονο Ιράν (1837-2010), Αθήνα 2011. ISBN: 978-960-7498-85-1.


Το προεπαναστατικό πολιτικό και οικονομικό κλίμα

Η 14η Ιουλίου δεν γιορτάζεται μόνο στο Παρίσι για την πτώση της Βαστίλης αλλά και στο Ιράκ για την σοσιαλιστική επανάσταση του 1958. Τότε εκδηλώθηκε το στρατιωτικό κίνημα το οποίο οδήγησε στην πτώση του Βασιλιά Φάιζαλ της δυναστείας των Χασεμιτών στο Ιράκ από τους συνταγματάρχες Κάσεμ και Άρεφ. Η δυναστεία είχε έλθει στο θρόνο με βρετανική υποστήριξη το 1921. Κατά την διάρκεια του πραξικοπήματος δολοφονήθηκαν ο βασιλιάς Φάιζαλ, ο Διάδοχος Αμπντ αλ-Ίλα και ο πρωθυπουργός Νουρί Σάιντ.
Κατά την διάρκεια του Β’ ΠΠ το Ιράκ τέθηκε υπό βρετανική κατοχή για να αντιμετωπισθεί η ναζιστική διείσδυση στην χώρα η οποία είχε εκδηλωθεί με το φιλοναζιστικό πραξικόπημα το 1941 και την πτώση της αγγλόφιλης κυβέρνησης του Ιράκ. Με την 25ετή αγγλο-ιρακινή συνθήκη του Πόρτσμουθ (15/1/1948) οι Άγγλοι αποχώρησαν από την χώρα ως δύναμη κατοχής αλλά συνέχισαν να είναι παρόντες σε αυτήν με το κοινό αμυντικό συμβούλιο το οποίο επέβλεπε το στρατιωτικό σχεδιασμό του Ιράκ, την προμήθειά του σε στρατιωτικό υλικό και εκπαίδευση, αλλά και της εξωτερικής του πολιτικής. Η συνθήκη όμως δεν θα κρατούσε ούτε για ένα χρόνο καθώς προκάλεσε την οργή των εθνικιστών του Ιράκ και ακυρώθηκε από τον αγγλόφιλο πρωθυπουργό Νούρι Σαΐντ ως αναγκαστική υποχώρηση προς τους επαναστατηθέντες εθνικιστικούς κύκλους της χώρας.
Οι ανωτέρω εξελίξεις προκάλεσαν εύλογα την αντίδραση των εθνικιστών της χώρας οι οποίοι έβλεπαν το γόητρο της να πληγώνεται. Στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στο Ιράκ εμφανίσθηκαν σημαντικοί Παναραβιστές διανοούμενοι από την Παλαιστίνη και την Συρία (Σαμί Σαουκάτ και Φάντελ αλ-Τζάμαλ) οι οποίοι εκφράζοντας τόσο τον εκκοσμικευμένο πολιτικό κόσμο όσο και ως ένα βαθμό και τους Σηίτες Ισλαμιστές μουσουλμάνους επεδίωκαν την απάλειψη της βρετανικής επιρροής στην χώρα μέσα από την αφύπνιση και εγρήγορση των ίδιων των Ιρακινών και του εκπαιδευτικού τους συστήματος. Παράλληλα προωθούσαν την ιδέα της ένωσης των Αραβικών κρατών της εύφορης ημισελήνου.
Το 1955 το Ιράκ εντάχθηκε στο Σύμφωνο της Βαγδάτης (ΣΕΝΤΟ) με Ιράν, το Πακιστάν και την Τουρκία ως αντισοβιετικό ανάχωμα στην ψυχροπολεμική Μ. Ανατολή. Η εν λόγω εξέλιξη προκάλεσε την αιγυπτιακή αντίδραση και την επόμενη χρονιά η Κρίση του Σουέζ επιδείνωσε τις σχέσεις των δύο χωρών.

Μεταπολεμικά η κατάσταση της ιρακινής οικονομίας ήταν σε τραγική κατάσταση με συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας και πτώση του βιοτικού επιπέδου των Ιρακινών. Η χώρα χρειαζόταν πολιτική ομόνοια για την υιοθέτηση συγκροτημένης οικονομικής πολιτικής και την βελτίωση των υποδομών της. Ωστόσο η σύγκρουση ανάμεσα στον πρωθυπουργό Νουρί Σαΐντ και τον Διάδοχο Αμπντ αλ-Ίλα επέτεινε την κατάσταση. Το 1950 με μεσολάβηση του αγγλόφιλου Σαΐντ, η βρετανικών συμφερόντων Εταιρία Πετρελαίου του Ιράκ αύξησε το ποσοστό του ιρακινού κράτους στα κέρδη της από την πώληση πετρελαίου. Ο Σαΐντ έθετε τα 2/3 των εσόδων αυτών για την κατασκευή υποδομών της χώρας. Ωστόσο η συνεργασία του με το Λονδίνο και η επιρροή της Βρετανίας στα πολιτικά πράγματα της χώρας προκάλεσε την αντίδραση των Ιρακινών.


Τα γεγονότα

Η επαναστατική ομάδα των «Ελεύθερων Αξιωματικών» οργανώθηκε κατά το πρότυπο των Ελεύθερων Αξιωματικών που κατέλυσαν τη μοναρχία στην Αίγυπτο το 1952. Οι Ελεύθεροι Αξιωματικοί του Ιράκ ήταν σουνίτες μεσοαστοί Άραβες εκπροσωπούσαν όλες τις πολιτικές ομάδες της χώρας υπό την ηγεσία του Ταξίαρχου Αμπντ ελ-Καρίμ Κάσεμ, ο οποίος ήταν ένθερμος παναραβιστής και της ίδιας γενιάς στρατιωτικών που μεθόδευσαν το πραξικόπημα στην Αίγυπτο. Ο παναραβισμός των πραξικοπηματιών είχε σφυρηλατηθεί στον ρου της πρόσφατης ιστορίας της περιοχής. Ο αραβοϊσραηλινός πόλεμος του 1948 τόνωσε το ενδιαφέρον και την ετοιμότητά τους με σκοπό να αντικαταστήσουν τα παρηκμασμένα καθεστώτα προκειμένου να αποκαταστήσουν την γεωπολιτική ακεραιότητα των Αράβων. Η ηγετική μορφή του Γκαμάλ Αμπντ ελ-Νάσερ ήταν κομβικής σημασίας σε αυτή την διαδικασία.
Οι Ελεύθεροι Αξιωματικοί δρούσαν παρασκηνιακά και η χάραξη της στρατηγικής του εξαρτάτο από τον Κάσεμ και τον Συνταγματάρχη Αμπντουλ Σαλάμ Άρεφ. Διασφάλισαν επισήμως την ιδεολογική στήριξη του Νάσερ χωρίς να διευκρινίζεται το μέγεθος της υλικής, και την βοήθεια της Ηνωμένης Αραβικής Δημοκρατίας (Αιγύπτου-Συρίας) προ της εκδήλωσης του πραξικοπήματος ούτως ώστε να αποτρέψουν οιαδήποτε προσπάθεια αντεπανάστασης από τις χώρες μέλη του Συμφώνου της Βαγδάτης.
Η αφορμή για την εκδήλωση του πραξικοπήματος δεν ήταν δύσκολο να δοθεί. Με δεδομένη την προγραμματισμένη αποστολή και παρέλαση της 19ης και 20ης Ταξιαρχίας του Γ’ Σώματος Στρατού του Ιράκ στην Ιορδανία μέσω της Βαγδάτης, οι Κάσεμ και Άρεφ σχεδίασαν το πραξικόπημα λεπτομερώς. Ο Άρεφ με την συνεργασία του Συνταγματάρχη Αμπντ αλ-Λατίφ αλ-Ντάρρατζ, θα κινείτο προς την Βαγδάτη επικεφαλής της 20ης Ταξιαρχίας ενώ ο Κάσεμ θα δρούσε εφεδρικά ως επικεφαλής της 19ης Ταξιαρχίας στην Τζαλάουλα.
Κατά τις πρώτες πρωινές ώρες της 14ης Ιουλίου ο Άρεφ κατέλαβε το Ραδιοφωνικό Σταθμό μετατρέποντάς τον σε επιχειρησιακή βάση του κινήματος. Από εκεί εξέδωσε το επαναστατικό ανακοινωθέν, βάσει του οποίου καθίστατο σαφέ το τέλος του προηγούμενο καθεστώτος και η απαρχή του νέου, της δημοκρατίας. Παράλληλα αποδοκίμαζε τον επεκτατισμό των ισχυρών χωρών και υποσχόταν την σύσταση τριμερούς ανεξάρτητου συμβουλίου που θα υποκαθιστούσε την προεδρία. Επιπλέον υποσχόταν τη διενέργεια προεδρικών εκλογών.
Κατόπιν ο Άρεφ απέστειλε δύο τμήματα του στρατιωτικού σώματος που διοικούσε. Το πρώτο τμήμα κατευθύνθηκε  στα ανάκτορα αλ-Ράχαμπ για να αντιμετωπίσει τον Βασιλιά Φάιζαλ Β’ και τον Διάδοχο Αμπντ αλ-Ίλα. Το δεύτερο τμήμα όδευσε στην οικεία του πρωθυπουργού Νούρι αλ-Σάιντ. Στα ανάκτορα ο Διάδοχος είχε διατάξει την Φρουρά να μην φέρει αντίσταση ενώ δεν είναι γνωστό με τι εντολές είχε σταλεί το τμήμα του Άρεφ εκεί.
Στις 8 το πρωί έλαβε χώρα η μαζική δολοφονία του Βασιλιά, του Διαδόχου, των πριγκιπισσών Χιγιάμ (συζύγου του διαδόχου), Ναφίσα (μη΄τερας του διαδόχου) και Αμπαντίγια (θείας του Βασιλιά) καθώς και άλλων μελών της ιρακινής βασιλικής οικογένειας. Με την δολοφονία τους αφανιζόταν το ιρακινό παρακλάδι της χασεμιτικής δυναστείας.
Το δεύτερο τμήμα ωστόσο δεν ολοκλήρωσε την αποστολή του, διότι ο πρωθυπουργός Σάιντ είχε ενημερωθεί για τα τεκταινόμενα και είχε εγκαίρως διαφύγει διασχίζοντας τον ποταμό Τίγρι. Μέχρι το μεσημέρι ο Κάσεμ είχε φθάσει στην Βαγδάτη και εγκατασταθεί στο υπουργείο άμυνας. Στόχος του ήταν ο εντοπισμός του πρωθυπουργού προκειμένου να μην τεθεί εν αμφιβόλω η επανάσταση. Σε αυτό το πλαίσιο ξεκίνησε ευρείας κλίμακα καταδίωξή του και επικηρύχθηκε για 10.000 ιρακινά δηνάρια. Δεν άργησε να βρεθεί όταν την επομένη εντοπίσθηκε στην γειτονιά αλ-Μπαταουίν της Βαγδάτης απ’ όπου προσπαθούσε να διαφύγει φορώντας ισλαμικό γυναικείο ένδυμα με ένα βοηθό του. Εκτελέστηκε μόλις συνελήφθη και ετάφη στο κοιμητήριο Μπαμπ αλ-Μοαζάμ την ίδια μέρα.
Τον θάνατο της βασιλικής δυναστείας και του πρωθυπουργού διαδέχθηκε η λεηλασία αι η βία από συμμορίες και το πλήθος των επαναστατών. Ακρωτηρίασαν την σορός του διαδόχου και αφού την έσυραν στους δρόμους της Βαγδάτης την κρέμασαν έξω από του υπουργείο άμυνας. Παράλληλα ανάμεσα στα θύματα ήταν Ιορδανοί και Αμερικανοί πολίτες που διέμεναν στο Ξενοδοχείο «Βαγδάτη». Η ανεξέλεγκτη βία τερματίσθηκε με την επιβολή στρατιωτικού νόμου.

Το νέο καθεστώς

Η επανάσταση του 1958 σήμανε το τέλος της μοναρχίας και τον εξοβελισμό κάθε αντικαθεστωτικού με αποτέλεσμα την φυγή εκατοντάδων χιλιάδων ιρακινών. Η εξουσία πέρασε στην δικαιοδοσία του Επαναστατικού Συμβουλίου υπό των ηγετών των τριών εθνικών και θρησκευτικών ομάδων της χώρας: του Σηίτη Μοχάμμαντ Μάχντι Κούμπα, του Κούρδου Χάλιντ Νακσαμπαντί και του Σουνίτη Νάτζιμπ αλ-Ρομπάι. Η τριανδρία αυτή θα διαδραμάτιζε τον ρόλο της προεδρίας της χώρας. Αναφορικά με την κυβέρνηση, ο Κάσεμ, ιδρύοντας το Κομουνιστικό Κόμμα του Ιράκ, ορίσθηκε πρωθυπουργός και υπουργός άμυνας ενώ ο Άρεφ αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, υπουργός εσωτερικών και αρχηγός του στρατού. Στο κυβερνητικό σχήμα συμμετείχαν το Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα, το Μπάαθ, το κόμμα Εστεκλάλ και οι Μαρξιστές. Η νομοθετική εξουσία ανατέθηκε προσωρινά μαζί με την εκτελεστική εξουσία στο Υπουργικό Συμβούλιο υπό την εποπτεία του Ανεξαρτήτου Συμβουλίου. Με το πέρας δεκατριών ημερών ανακοινώθηκε προσωρινό σύνταγμα το οποίο θα αντικαθίστατο από μόνιμο μετά την διενέργεια δημοψηφίσματος. Το Ιράκ ανακηρύχθηκε σε δημοκρατία με επίσημη θρησκεία το Ισλάμ.

Η γεωπολιτική σημασία

Οι γεωπολιτικές συνέπειες της Επανάστασης δεν άργησαν να φανούν. Έως τον Μάρτιο του 1959 το Ιράκ αποσύρθηκε από το Σύμφωνο της Βαγδάτης και συνασπίσθηκε με την ΕΣΣΔ και άλλες χώρες του σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού κόσμου. Το πραξικόπημα έπιασε εξαπίνης την Ουάσινγκτον η οποία το θεώρησε αποτέλεσμα της εθνικιστικής πολιτικής της Αιγύπτου και του Νάσερ στην περιοχή, πολιτική η οποία αντιστρατευόταν αυτή των ΗΠΑ. Ωστόσο πίσω από τον εθνικιστή και σοσιαλιστή Νάσερ οι ΗΠΑ θεωρούσαν ότι κρυβόταν η σοβιετική επιρροή η οποία προσπαθούσε να αυξηθεί στην Μ. Ανατολή αποκτώντας ερείσματα στην Αίγυπτο, την Συρία και το Ιράκ. Η σύγκρουση ΗΠΑ και ΕΣΣΔ στην Μ. Ανατολή ήταν προφανής και το διακύβευμα ήταν η αλυσιδωτή ή μη αντικατάσταση των αγγλόφιλων και κατόπιν αμερικανόφιλων καθεστώτων με φιλοσοβιετικά με έμφαση την χασεμιτική μοναρχία της Ιορδανίας. Στην ουσία και στην πράξη η Μόσχα επεδίωκε την άρση της αγγλο-αμερικανικής επιρροής και ελέγχου της Μ. Ανατολής, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τον Μεσοπόλεμο αλλά και την σύγκρουση των Συμμάχων και του Άξονα στην Συρία και το Ιράκ κατά ον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1941). Ένα ακόμη επισόδιο είχε προστεθεί στην αμερικανο-σοβιετική αντιπαράθεση στην Μ. Ανατολή.


Βιβλιογραφία

Eppel, Michael, Iraq from Monarchy to Tyranny: From the Hashemites to the Rise of Saddam (Tallahassee, FL: University Press of Florida, 2004).
Hunt, Courtney, The History of Iraq (Westport, CT: Greenwood Press 2005).
Romero, Juan, The Iraqi Revolution of 1958: A Revolutionary Quest for Unity and Security (Lanham, MD: University Press of America, 2011).
Tripp, Charles, A History of Iraq (3rd ed.) (New York, NY: Cambridge University Press, 2007).




Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου