Ο “Αίαντας” στην Τεχεράνη:

Ενέργεια και διεθνείς γεωπολιτικές σκοπιμότητες στο Ιράν

Καθημερινή, 02/06/2013

Δρ. Ευάγγελος Βενέτης

Υπεύθυνος Ερευνητικού Προγράμματος Μέσης Ανατολής - ΕΛΙΑΜΕΠ

Το δειλινό της 19ης Αυγούστου 1953 σιωπή και ηρεμία επικρατούσε στους δρόμους της Τεχεράνης. Το αγγλοαμερικανικό πραξικόπημα “Αίαντας” στο Ιράν είχε ολοκληρωθεί. Οχήματα και τεθωρακισμένα του ιρανικού στρατού περιπολούσαν για την ασφάλεια της πόλης, όπως θα συνέβαινε και στην Αθήνα την 21η Απριλίου 1967. Εκείνο το δειλινό η Τεχεράνη δεν θύμιζε σε τίποτε την πόλη που είχε βιώσει τις ταραχές του πραξικοπήματος των τριών προηγούμενων ημερών αλλά και την επί ενάμισι χρόνο πολιτικο-οικονομική αναστάτωση της χώρας, την οποία ο πρωθυπουργός Μοχαμμάντ Μοσαντέκ είχε κυβερνήσει, βασιζόμενος κυρίως στα έσοδα από το εμπόριο και την γεωργία.

Εκείνο το δειλινό είχε σημάνει την βίαιη πτώση του Μοσαντέκ από το στρατιωτικό κίνημα που είχε οργανώσει ο στρατηγός Φαζλολάχ Ζαχεντί, έμπιστος του Σάχη Μοχαμμάντ Ρεζά Παχλεβί, υπό την ενθάρρυνση, σχεδιασμό και καθοδήγηση της MI6 και της CIA. Στην αγγλική και την αμερικανική πρεσβεία της Τεχεράνης επικρατούσε έκδηλη ικανοποίηση. Ο Κέρμιτ Ρούσβελτ, εγγονός του τέως Προέδρου των ΗΠΑ, και ο Ντόναλντ Γουίλμπερ, Αμερικανός Ιρανολόγος, είχαν επιχειρησιακά ενορχηστρώσει το πραξικόπημα σε συνεργασία με τους Άγγλους συναδέλφους τους, όπως τον ιρανολόγο Έλγουελ Σάττον. Για τα συμφέροντα των χωρών τους, δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά υπό τον γεωπολιτικό φόβο της Σοβιετικής Ένωσης.

Εκμεταλλευόμενος την μεταβατική περίοδο της δεκαετίας του 1940 για το Ιράν, τη απειρία του νεαρού Σάχη αλλά και τη γεωπολιτική σύγκρουση των Μ. Βρετανίας-ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ σε συνδυασμό με την εσωπολιτική αντιπαράθεση μεταξύ συντηρητικών και εκκοσμικευμένων μουσουλμάνων, ο Μοσαντέκ προώθησε την εθνικοποίηση του ιρανικού πετρελαίου. Στηρίχθηκε στον Μεγάλο Αγιατολλά Κασανί και άφησε την Δύση να αναρωτιέται, εάν τον στήριζε η ΕΣΣΔ. Αρχικά το σηϊτικό ιερατείο ενστερνίσθηκε την εθνικοποίηση της ενέργειας αλλά σταδιακά ο Αγιατολλά Κασανί άρχισε να μειώνει την στήριξη του προς τον Μοσαντέκ, βλέποντας τον συνεχή οικονομικό αποκλεισμό από την Αγγλία να επηρεάζει την εσωτερική σταθερότητα της χώρας. Με την αυξανόμενη αποσταθεροποιητική επιρροή της ΕΣΣΔ και των Ιρανών κομμουνιστών Τουντέ στο Ιράν, ο Σάχης άρχισε να παραγκωνίζεται συνταγματικά επικίνδυνα από τον πολύπειρο Μοσαντέκ. Ο Αγιατολλά Κασανί σε συνεργασία με τον Σάχη απέσυρε την στήριξή του προς τον πρωθυπουργό. Ήταν θέμα χρόνου η πτώση του εθνικιστή Δημοκράτη πρωθυπουργού με το σηιτικό ιερατείο να αποτελεί τον αόρατο ρυθμιστή των εσωτερικών εξελίξεων της χώρας.

Με τον Μοσαντέκ αποδυναμωμένο στο εσωτερικό και τον Σάχη να συνασπίζεται με τον Αγιατολλά Κασανί, χρειαζόταν ένα επιχειρησιακό σχέδιο αποπομπής του Μοσαντέκ από τον θώκο. Το σχέδιο αυτό προσέφερε η κυβέρνηση Τσόρτσιλ στο Λονδίνο και Αϊζενάουερ στην Ουάσινγκτον. Στις 15 Αυγούστου ο συνταγματάρχης Νεματολλά Νασιρί επέδωσε στο Μοσαντέκ το βασιλικό διάταγμα για την παύση του. Ο Μοσαντέκ τον συνέλαβε, χαρακτηρίζοντας αντισυνταγματικό το διάταγμα. Ο Σάχης αναχώρησε για τη Ρώμη και ο στρατηγός Ζαχεντί συνεργαζόμενος με την Μ. Βρετανία και τις ΗΠΑ υλοποίησε το πραξικόπημα συλλαμβάνοντας τον Μοσαντέκ μετά από οδομαχίες που κόστισαν τη ζωή σε 300-800 άτομα. Η πόλη συγκλονισμένη παρακολουθούσε τις εξελίξεις, μαζί και η Ελληνική Κοινότητα Τεχεράνης.

Σε λίγες ώρες ο Σάχης επέστρεφε νικητής στην εμφύλια σύγκρουσή του με τον Μοσαντέκ. Ο τελευταίος θα καταδικαζόταν σε τρίχρονη φυλάκιση και κατόπιν δια βίου κατ’ οίκον περιορισμό στην γενέτειρά του Αχμάντ Αμπάντ, λίγο έξω από την πρωτεύουσα. Η αιτία όλης αυτής της αναστάτωσης; Μα, το πετρέλαιο!

Διαπνεόμενος από τον ιρανικό εθνικισμό, ο Μοσαντέκ είχε επιτύχει την εθνικοποίηση των ιρανικών κοιτασμάτων πετρελαίου και απαιτούσε από την γηρασμένη πολιτικά Γηραιά Αλβιόνα την μοιρασιά των κερδών του πετρελαίου από το ιρανικό δημόσιο. Μέχρι τότε η Τεχεράνη μετά βίας έπαιρνε το 20-25% των κερδών. Ο Σάχης, νέος και άπειρος τότε, πρέσβευε την σταδιακή αύξηση των κερδών του Ιράν από την Κοινοπραξία. Εν τέλει επικράτησε ο Μοσαντέκ και ένα χρόνο μετά το πραξικόπημα, το Ιράν υπέγραφε νέα 25ετή συμφωνία βάσει της οποίας το ιρανικό δημόσιο σταδιακά θα αύξανε το κέρδος του έως και 50%.

Το πραξικόπημα του 1953 σηματοδότησε την πρώτη επιτυχημένη απόπειρα των ΗΠΑ να επηρεάζουν δραστικά τα εσωτερικά ζητήματα ξένων κρατών ανά τον κόσμο. Παράλληλα το 1953 άφησε έντονα τα σημάδια του στην ιρανική πολιτική σκηνή και κοινή γνώμη. Η τόλμη και ο παρορμητισμός του Μοσαντέκ είχαν αποδειχθεί χρήσιμες στο Ιράν οικονομικά. Ο ίδιος ο Σάχης, έμπειρος πλέον και διαπνεόμενος από τον ίδιο εθνικισμό του Μοσαντέκ, σταδιακά θα ενίσχυε την πυγμή του τόσο πολιτικά στο εσωτερικό όσο και οικονομικά στα πετρελαϊκά κέρδη της χώρας με αποκορύφωμα την Κρίση του 1973. Τίποτε ωστόσο δεν εξαφάνισε την σκιά του πραξικοπήματος και του αγγλο-αμερικανικού παρεμβατισμού που έπεφτε στο πολιτικό σκηνικό του Ιράν έως το 1979. Κατά πολλούς ο “Αίαντας” του 1953 φύτεψε τον πολιτικό σπόρο της Ισλαμικής Επανάστασης, ικανοποιώντας το εθνικό αίσθημα περί οικονομικής αυτάρκειας και πολιτικής ανεξαρτησίας από την μεταποικιοκρατική Δύση. Εξήντα χρόνια μετά τα πράγματα λίγο έχουν αλλάξει και η κρίση για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν αποτελεί απόδειξη.

H ιστορία επαναλαμβάνεται. Σήμερα οι ομοιότητες της σύγκρουσης της Τεχεράνης με τις ΗΠΑ είναι πολλές. Και πάλι αντικείμενο είναι η ενέργεια του Ιράν: τότε ήταν το πετρέλαιο τώρα είναι η ανάπτυξη πυρηνικής τεχνολογίας για την εκμετάλλευση ουρανίου και άλλων ραδιενεργών υλικών από τα έγκατα της ιρανικής γης. Όπως και με την Αγγλία το πετρέλαιο είναι και πάλι μέσο πίεσης από τις ΗΠΑ για να αναγκάσει το Ιράν να συμβιβασθεί. Οι πρωταγωνιστές είναι ίδιοι: οι εταιρίες ενέργειας και  ο πολιτικός αγγλοσαξωνικός κόσμος, ο οποίος δεν θέλει το Ιράν να διακατέχεται από τεχνολογική και οικονομική αυτάρκεια στο ενεργειακό ζήτημα. Όμοια, υπάρχουν κυρώσεις που φθάνουν στον ολοκληρωτικό οικονομικό αποκλεισμό της οικονομίας, και δη πετρελαϊκής, του Ιράν και των παρεμφερών κλάδων. Η Ρωσία σήμερα, όπως και τότε, στηρίζει την ιρανική θέση. Οι ιρανοί επιδεικνύουν τον ίδιο βαθμό αποφασιστικότητας σήμερα διακατεχόμενοι από το ίδιο αίσθημα εθνικισμού, αυτή τη φορά όμως συνδυασμένου με την μεταφυσική προσέγγιση της σύγκρουσης τους ως προστάτιδος δύναμης του ισλαμικού κόσμου.

Στην σημερινή ιρανική κοινή γνώμη το όνομα και η πρωθυπουργία του Μοσαντέκ έχουν ταυτισθεί με τον κοινοβουλευτισμό, τη φιλελεύθερη δημοκρατία και την εθνικοποίηση του ιρανικού πετρελαίου. Ανεξαρτήτως πολιτικής κατεύθυνσης, ισλαμικής ή εκκοσμικευμένης, κάθε Ιρανός πολιτικός και ψηφοφόρος βλέπει στον Μοσαντέκ μία εθνική ηγετική μορφή που ενσαρκώνει τον ατίθασο και ανατρεπτικό χαρακτήρα της ιρανικής εξωτερικής πολιτικής σε σχέση με τον αγγλοσαξωνικό κόσμο και την Δύση, εμπνέοντας σε πολλά σημεία την εξωτερική πολιτική της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν στο θέμα του πυρηνικού της προγράμματος.

Λοιπόν, οι ΗΠΑ θα επιχειρήσουν ένα ανάλογο πραξικόπημα σήμερα στο Ιράν; Η απάντηση είναι θετική ως προς τις προθέσεις της Ουάσινγκτον για αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν αλλά και αρνητική ως προς το αποτέλεσμα μίας τέτοιας απόπειρας, διότι οι ΗΠΑ και η Βρετανία δεν είναι σε θέση να επηρεάσουν και να παρέμβουν δραστικά στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό του Ιράν. Ενδεικτικό αυτής της κατάστασης είναι οι κλειστές πρεσβείες και των δύο χωρών στο Ιράν. Η ιρανική πολιτική τάξη έχει αντιληφθεί τις αδυναμίες του παρελθόντος και έχει προχωρήσει στην στεγανοποίηση των κενών του συστήματός της προς τις έξωθεν πιέσεις σε επίπεδο πληροφοριών και ασφάλειας. Η μνήμη του Αίαντα παραμένει ζωντανή…

� x � � a� �1� �ορα στο περιθώριο του χρόνου.

Βιβλιογραφία

G. Hadley, CENTO—The Forgotten Alliance, Brighton, 1971.

K. Qureshi, “Pakistan and Iran. A Study in Neighborly Diplomacy,” Pakistan Horizon 21/1, 1968, pp. 33-39.